Opracowanie: Maria Muszyńska

Rozwój mowy dziecka przebiega etapami o ustalonej kolejności i czasie. Każdy etap kończy się charakterystycznym dla niego osiągnięciem, które warunkuje osiągnięcie kolejnego etapu rozwoju, zmieniającego zasadniczo sposób komunikowania się dziecka z otoczeniem.

Pierwszy rok życia - Okres melodii 
Stadium przedjęzykowe, ważny etap przygotowawczy. Doskonalone są narządy oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne oraz funkcja słuchowa. Kształtują się podstawowe formy wokalizacji jako sygnały apelu: krzyk, płacz, głużenie, gaworzenie.
Głużenie /ok.2-5 miesiąc życia/ jest odruchem bezwarunkowym, wrodzonym polegającym na produkowaniu przez dziecko mlasków, pisków, dźwięków o przypadkowym miejscu artykulacji, niemieszczącym się w systemie fonologicznym języka. Głużą wszystkie dzieci, również głuche.
Gaworzenie/ ok. 6-9 miesiąc życia/ - odruch warunkowy wykształcający się w wyniku naśladowania początkowo odruchowego dźwięków mowy: samogłosek ustnych, sylab /pa, ba, ma, ta, ka, ga/powtarzanych pojedynczo, wielokrotnie/ baba, mama, tata/. Staje się objawem uwagi, woli dziecka, jego spostrzegawczości, rozumienia i pamięci, niezamierzonym treningiem słuchu mownego oraz ważnym momentem w socjalizacji i rozwoju mowy dziecka. Nie ma ciągłości między gaworzeniem a późniejszym rozwojem artykulacji.

Drugi rok życia - Okres wyrazu 
Pierwsze wyrazy są bardzo proste pod względem fonetycznym, najczęściej odbiegają od brzmienia słowa, które nazywają i odnoszą się do konkretnych osób, rzeczy, czynności. Specyfika wymowy dziecka polega na zmienionej artykulacji i braku utrwalonego wzorca wymowy. Wypowiedzi są uproszczone, artykulacja płynna – dziecko nie dysponuje w tym wieku pełnym zasobem fonetycznym. Pod koniec drugiego roku życia pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe, równoważniki zdań- rozpoczyna się proces gramatyzacji wypowiedzi.

Od trzeciego do siódmego roku życia - Okres swoistej mowy dziecięcej
Okres doskonalenia się mowy we wszystkich zakresach: językowym i komunikacyjnym.
W ciągu okresu przedszkolnego dziecko stopniowo poszerza swój słownik, usprawnia wymowę i umiejętności porozumiewania się.
W 3 roku życia obserwuje się znaczny postęp w posługiwaniu się językiem, nadal jednak wymowa jest niepoprawna. Występują znaczne uproszczenia grup spółgłoskowych, występują częste metatatazy /przestawienia kolejności sylab i głosek/ substytucje, elizje/ opuszczanie głosek, sylab/. Obserwuje się substytucje w obrębie spółgłosek, brak samogłosek nosowych/a,ę/, głosek szumiących: sz, ż, cz, dż. Zastępowane są one przez głoski: s, z, c, dz lub ś, ź, ć,dź. Często głoski s, z, c,dz zastępowane są głoskami ś, ź, ć, dź. Jest to zjawisko fizjologiczne, typowe dla wszystkich dzieci i zgodne z normą. Podobnie głoska /r/ najczęściej zastępowana jest w tym okresie przez głoskę/ j/ lub /l/ i nie powinno to nikogo niepokoić.
Czasami w wymowie trzylatków spotykamy zamianę głosek /k/ na /t/ i /g/ na /d/, substytucje głosek /f/ /h/ - jest to również dopuszczalne w tym okresie.
W mowie czterolatków nadal dopuszczalne są uproszczenia grup spółgłoskowych, brak samogłosek nosowych, głosek szumiących/sz,ż, cz, dż/, głoski /r/.
W wieku pięciu lat najczęściej pojawiają się głoski, które były zastępowane innymi. Nadal upraszczane są grupy spółgłoskowe, czasami pojawia się zjawisko hiperpoprawności jako nadużywanie nowo opanowanej głoski. / np. księżycz/księżyc/, żeszyt/zeszyt/, rornetka/lornetka/.
Oczywiście, są to przybliżone przedziały wiekowe.
Badania pokazują, że ok. 40% dzieci w wieku 5 lat nie wymawia jeszcze głosek szumiących..
Dziecko sześcioletnie powinno mieć opanowaną fonetyczną stronę języka. Praktyka pokazuje jednak, że u wielu dzieci w tym wieku brak jest w zasobie fonetycznym głosek najtrudniejszych – głoski /r/ i głosek szumiących. Jednoznacznie nie można stwierdzić, kiedy następuje zakończenie rozwoju artykulacji- rozwój mowy jest sprawą bardzo indywidualną. Generalnie przyjmuje się, że dziecko siedmioletnie idące do szkoły powinno artykułować wszystkie fonemy występujące w systemie fonetycznym języka polskiego, a mowa być zrozumiała, niezależna od sytuacji i pozawerbalnych składników.

Uproszczoną ocenę poprawności tempa rozwoju mowy podaje dr Tomasz Zaleski: „ Gaworzenie pojawiać się powinno w 6. miesiącu życia, pojedyncze słowa na pierwsze urodziny dziecka. Proste zdania powinno być wypowiadane w czasie drugich urodzin, zdania rozwinięte w czasie trzecich urodzin, a na czwarte urodziny dziecko powinno umieć opowiedzieć krótką bajkę”./T.Zaleski, Opóźniony rozwój mowy,PZWL, 1992,s.14/.

Czy dziecko ma wadę wymowy?

Niepokój rodziców budzi najczęściej zastępowanie przez dzieci głosek trudniejszych/ np. r=l/ głoską łatwiejszą. Głoska /r/ jest jedną z trudniejszych, a rodzice często nie zdając sobie sprawy z tej trudności „egzaminują” dziecko, prosząc o powtarzanie. Nie należy wymuszać na dziecku wymowy głoski /r/, bo często przy jeszcze niedojrzałych strukturach anatomicznych dochodzi do wibracji warg, policzków czy tylnej części języka /zamiast wibracji czubka języka przy górnym wałku dziąsłowym/. Jeśli natomiast w miejscu głoski/r/ słyszymy nieprzyjemny dla ucha gardłowy dźwięk lub też zauważymy, że dziecko wsuwa język między zęby – powinniśmy skonsultować się z logopedą. Prawidłowo brzmiąca głoska /r/ najczęściej pojawia się w 5 roku życia, a czasami nawet później. Podobnie późno jak /r/ pojawia się prawidłowo brzmiące /sz, ż, cz,dż/. Jeśli wiec 4-latek mówi „zaba” zamiast „żaba”- jest to wymowa prawidłowa. Warto jednak obserwować jak mówi dziecko. Jeśli zauważymy, że przy wymowie jednej choćby z głosek konsekwentnie we wszystkich wyrazach tak samo wsuwa język między zęby z przodu lub z boku, to z pewnością nawyk ten utrwali się bardzo szybko. W przyszłości będziemy mieć do czynienia z wadą zwaną sygmatyzmem. Jeśli więc obserwuje się nawet u trzy-czterolatka deformację dźwięków, które nie są zgodne z normą – należy zasięgnąć porady logopedycznej.
Niektórzy logopedzi / dr A.Sołtys - Chmielowicz/ uważają, że w okresie do 4. roku życia może występować tzw. fizjologiczne zjawisko wymowy międzyzębowej, szczególnie głosek dentalizownych, związane z kształtowaniem się prawidłowego połykania i pionizacji języka. Zasadniczo jednak przyjmuje się, że wymowa międzyzębowa nie występuje w języku polskim, jest, więc niewłaściwa w każdym okresie życia i wymaga korekty logopedycznej.
Pamiętajmy, że choć artykulacja dziecka od początku odbiega od wymowy osób dorosłych, to w jej rozwoju występują pewne stałe prawidłowości. Nie powinny rodziców niepokoić wszystkie cechy swoistej mowy dziecięcej:
• Zastępowanie trudnych głosek łatwiejszymi,
• Zmiękczanie twardych głosek,
• Opuszczanie trudnych głosek.
Również, jeśli dziecko zaczęło mówić później niż jego rówieśnicy – to oczywiście później pojawią się najtrudniejsze głoski. Nie wpadajmy w panikę, gdy prawidłowa wymowa niektórych głosek opóźnia się.
Warto pamiętać, że najważniejsze jest obserwowanie rozwoju mowy dziecka, sprawdzanie, czy dziecko rozumie, co do niego mówimy. Znacznie bardziej niepokojący jest brak rozumienia mowy niż ubogie słownictwo.
Omówione problemy odnoszą się tylko do dzieci, których dotychczasowy rozwój psychoruchowy przebiega bez zastrzeżeń. Osobną grupę, wymagającą odrębnego traktowania, stanowią dzieci z dodatkowymi problemami.